«دگردیسی بیوتروریسم»

هادی ناصری/ رادیو کوچه

همراهی عوامل مختلف بیماری‌زا با بشر در طول تاریخ، نشان از مقاومت آن‌ها و میل به بقای آن‌ها دارد. انواع عوامل بیماری‌زا در طبیعت وجود دارند و بطور عادی خطری برای بشر ندارند مگر در صورتی که دست کاری و تقویت شوند و یا بشر تضعیف شود. ماشینی‌شدن و عدم تحرک کافی انسان موجبات تضعیف او را هر چه بیشتر پدید آورده‌است اما در این بین دست‌کاری این عوامل نیز خالی از توجه و اهمیت نبوده‌است. دست‌کاری طبیعی یا جهش در این عوامل بطور کلی در عرض مدت‌های طولانی اتفاق می‌افتد و دست‌کاری عمدی (انسانی) عوامل بیماری‌زا در زمان کوتاه‌تری صورت می‌پذیرد. هدف از دست‌کاری عمدی انسان می‌تواند در دو راه خدمت به بشریت و یا نابودی آن تعریف شود. این دست‌کاری عمدی انسان در عوامل بیماری‌زا و سوء‌استفاده از آن‌ها در جهت نیل به اهداف پلید را به اصطلاح پدیده بیوتروریسم (Bioterrorism) می‌نامند.

بیوتروریسم یعنی سوء‌استفاده از عوامل بیماری‌زا (مانند باکتری و ویروس) و یا فرآورده‌های آن‌ها (مانند انواع سموم زیستی) به منظور ترس، وحشت و نابودی انسان، حیوان و گیاهان

به‌طور دقیق می‌توان بیوتروریسم را این‌چنین تعریف کرد: سوء‌استفاده از عوامل بیماری‌زا (مانند باکتری و ویروس) و یا فرآورده‌های آن‌ها (مانند انواع سموم زیستی) به منظور ترس، وحشت و نابودی انسان، حیوان و گیاهان. هر چند بیوتروریسم یک از معضلات نوپدید بهداشت عمومی بوده است لیکن افکار و اعمال بیوتروریستی همواره در طول تاریخ وجود داشته و گاهی ظاهری افسانه مانند به خود گرفته‌است. این امر از ابتدایی‌ترین مدارک موجود در کتاب ذخیره خوارزمشاهی دانشمند بزرگ ایرانی «سید اسماعیل جرجانی» تا موارد اخیر آن در سال 2001 در آمریکا (کشف باکتری مولد سیاه‌ زخم در نامه‌های ارسالی به کنگره و دفاتر خبرگزاری‌ها) را دربر می‌گیرد.

اما بیوتروریسم امروزه به‌صورت سنتی عمل نمی‌کند و با یک دگردیسی به شکل مدرن خود درآمده‌است. بیوتروریسم سنتی را می‌توان در تاریخ جستجو کرد که تا حدود نیم قرن گذشته کارایی خاص خود را داشت. امروزه دیگر بیوتروریسم سنتی که بیشتر حالت جنگی به خود می‌گرفت کاربردی ندارد و روش‌های مدرن که مورد استفاده تروریست‌ها قرار می‌گیرد محبوبیت خاصی دارند. عمده‌ترین تفاوت بیوتروریسم سنتی با مدرن در این است که در بیوتروریسم مدرن جنگ به صورت علنی وجود ندارد بنابراین جنجالی هم در کار نیست تا به راحتی بتوان متوجه آن شد و با آن مقابله کرد. قسمتی از بیوتروریسم سنتی را جنگ‌های بیولوژیک تشکیل می‌دهند که در آن انواع سلاح‌های حاوی عوامل بیماری‌زا و یا سموم حاصل از این عوامل برای کشتار جمعی بشر بکار گرفته می‌شوند. باید توجه کرد که سلاح‌ها و مواد شیمیایی در دسته‌ی بیوتروریسم طبقه‌بندی نمی‌شوند.

بیوتروریسم پس حوادث 11 سپتامبر 2001 آمریکا و موارد پاکت نامه‌های آلوده به باکتری مولد سیاه زخم بطور ویژه مورد توجه ارگان‌های امنیتی جهان قرار گرفت چرا که دگردیسی این پدیده این نهادها را در شگفتی فروبرده بود

بیوتروریسم پس حوادث 11 سپتامبر 2001 آمریکا و موارد پاکت نامه‌های آلوده به باکتری مولد سیاه زخم بطور ویژه مورد توجه ارگان‌های امنیتی جهان قرار گرفت چرا که دگردیسی این پدیده این نهادها را در شگفتی فروبرده بود. عواملی که امروزه در بیوتروریسم مورد استفاده قرار می‌گیرند از ویروس، باکتری و قارچ تشکیل شده‌اند. در طول زمان و در بیوتروریسم سنتی از انواع انگل‌های خارجی مانند شپش و کنه نیز استفاده می‌شد. امروزه به دلیل سختی کاربرد این عوامل و ندادن پاسخ مناسب، این عوامل تقریبن دیگر استفاده‌ای ندارند (البته برخی محققان شیوع یکباره شپش در مدارس و مهد کودک‌های تهران و هم‌چنین شیوع کنه در ترکیه در سال‌های گذشته را بی‌ارتباط با این پدیده ندانسته‌اند).

کارشناسان سازمان بهداشت جهانی (WHO) عوامل مسبب بیوتروریسم را بر اساس کارایی آن‌ها در سه گروه A، B و C طبقه بندی کرده‌اند که خلاصه‌وار به آن‌ها می‌پردازیم:

عوامل بیماری‌زای گروه A: در این گروه باکتری‌های عامل سیاه زخم، طاعون، تولارمی (تب خرگوشی)، بوتولیسم (سم کنسرو) و ویروس‌های عامل آبله انسان، تب‌های خونریزی دهنده، ماربورگ، ابولا، آرژانتین (تب خونریزی‌دهنده ژونین) و تب لاسا قرار گرفته‌اند. سهولت انتشار، انتقال از فرد به فرد، موارد مرگ و میر زیاد، اثرات مهم بر بهداشت عمومی، ایجاد وحشت عمومی و ازهم پاشیدگی جامعه از ویژگی‌های این گروه بوده و جبران صدمات بهداشتی ناشی از آن‌ها و سازماندهی مجدد، به عملیات ویژه‌ای نیاز دارد.

عوامل بیماری‌زای گروه B: در گروه B عواملی چون تب کیو، تب مالت، مشمشه، سالمونلوز، شیگلوز، کلی‌باسیلوز (باکتری اشرشیاکولی سویه O 157:H7)، وبای انسان (ویبریو کلرا)، کریپتوسپوریدیوز، آنسفالیت‌های ونزوئلایی- اسب شرقی و غربی، بیماری‌های ناشی از دیگر ویروس‌های نوع آلفا و هم‌چنین توکسین‌های (سموم زیستی) ریسین (از دانه کرچک)، اپسیلون (از باکتری کلستریدیوم پرفرانژنس) و آنتروتوکسین B استافیلوکوکی تقسیم‌بندی شده‌اند. این عوامل نیز با سهولت نسبی انتشار یافته، از طریق آب و غذا قابل اشاعه بوده، بیماری با شدت متوسط و مرگ و میر پایین را موجب شده و به اقدامات تشخیصی خاص و نظارت بعدی نیاز دارند.

عوامل بیماری زای گروه C: در این گروه ویروس‌های نیپا، هانتا، تب‌های خونریزی دهنده منتقله توسط کنه، تب زرد، باکتری سل مقاوم به دارو و عوامل بیماری‌زای نوپدید با بهره‌گیری از مهندسی ژنتیک را دربر می‌گیرد. این گروه به آسانی قابل تولید و انتشار بوده، قابلیت بالقوه ایجاد بیماری در سطح وسیع با کشندگی زیاد را داشته و اثرات مخرب عظیم بر بهداشت عمومی وارد می‌سازد.

عوامل مولد سیاه زخم، طاعون، تولارمی، تب کیو، تب مالت، آبله، آنسفالیت‌های اسبی شرقی و غربی، تب‌های خونریزی‌دهنده و هم‌چنین سموم زیستی به عنوان مناسب‌ترین ابزار بیوتروریسم و هم‌چنین مناسب‌ترین جنگ‌افزار بیولوژیک درنظر گرفته شده‌اند. طبق نظر کارشناسان سازمان جهانی بهداشت درحال حاضر 17 کشور قابلیت تولید چنین موادی را دارند. تولید این مواد جدا از کاربرد سنتی در جنگ‌افزار بیولوژیک و برای استفاده در بیوتروریسم مدرن، به نسبت دیگر اشکال تروریسم (هسته‌ای و شیمیایی) ارزان بوده به طوری که به عنوان بمب اتمی فقرا (the Poor Man’s Atomic Bomb یا PMAB) نامیده شده‌است.

امروزه با دگردیسی بیوتروریسم و شکل گرفتن بیوتروریسم مدرن نیازی به جنگ‌افزار بیولوژیک برای نیل به اهداف پلید تروریستی نیست. می‌توان حتی با یک عطسه جمعیت عظیمی را به نابودی کشاند

امروزه با دگردیسی بیوتروریسم و شکل گرفتن بیوتروریسم مدرن نیازی به جنگ‌افزار بیولوژیک برای نیل به اهداف پلید تروریستی نیست. می‌توان حتی با یک عطسه جمعیت عظیمی را به نابودی کشاند. چیزی که امروز تحت عنوان آنفلوانزای نوع یک یا خوکی (H1N1 یا Swine flu) می‌شناسیم از سال 1918 میلادی شناخته شده‌است و حتی مرگ و میرهایی را از آن زمان تا کنون نیز موجب شده‌است اما ظهور یک‌باره این بیماری و تغییرات بسیار گسترده ژنتیکی آن که موجب انتقال سریع و گسترده آن شده‌است کارشناسان را به سمت فکر بر روی بیوتروریستی بودن این واقعه سوق می‌دهد. ظهور یک‌باره تب خونریزی دهنده دنگی (Dengi) از چند ماه پیش در ایران، بالا رفتن میزان ابتلا و مرگ و میر تب خونریزی‌دهنده کریمه- کنگو و هم‌چنین ظهور بیماری‌های ویروسی زمین‌گیر کننده و کشنده در کشور می‌توانند مواردی از بیوتروریسم پنهان برای به خطر انداختن سلامت عمومی کشور از جانب گروهک‌های تروریستی باشد. از سالیان گذشته تا به امروز در بخش کشاورزی و دامداری ایران شاهد ورود دام و محصولات دامی- کشاورزی آلوده به انواع عوامل بیماری‌زای خطرناک هستیم که خود شکلی از بیوتروریسم محسوب می‌شود. برای نمونه متخصصان صنعت آبزیان کشور تصدیق کرده‌اند که بیماری نکروز عفونی بافت خونساز (IHN) هنگام واردات تخم ماهی پرورشی به کشور از حدود یک دهه قبل مشاهده شده و با وجود آزمایشات مکرر بر روی این تخم‌ها و تأیید وجود بیماری، به دلیل عدم توقف واردات این تخم‌ها اکنون این بیماری بطور بسیار گسترده و در تمام استخرهای پرورش ماهی ایران مشاهده می‌شود. هم‌چنین باید گفت که با صادرات انواع محصولات کشاورزی آلوده به قارچ و سم آفلاتوکسین (مانند پسته) ایران خود به عنوان کشوری مولد بیوتروریسم مدرن در کشاورزی محسوب می‌شود.

کشت، تکثیر و گسترش عوامل بیماری‌زایی که در بیوتروریسم مدرن مّد نظر تروریست‌ها هستند امروزه با پیشرفت و گسترش فن‌آوری‌های نوین بسیار آسان است، به طور مثال می‌توان در یک آزمایشگاه کوچک و نه آنچنان مجهز، به کشت و تولید گسترده‌ی انواع باکتری چون باکتری مولد سیاه زخم دست زد؛ بنابراین در زمان حاضر خطر بیوتروریسم مدرن بسیار جدی‌تر از جنگ‌های بیولوژیک، شیمیایی و هسته‌ای است.

منابع:

1-      زئونوزهای نوپدید و بازپدید؛ تألیف دکتر ذوقی، دکتر یوسفی، دکتر حاجی خانی؛ انتشارات قلمستان هنر؛ صص 233 تا 240

2-      مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا: http://www.bt.cdc.gov/bioterrorism/overview.asp

3-      بخش سلامت عمومی اتحادیه اروپا:

http://ec.europa.eu/health/ph_threats/Bioterrorisme/bioterrorisme_en.htm

4-      اینترپل: http://www.interpol.int/Public/Bioterrorism/default.asp

5-      ویکی پدیا: http://en.wikipedia.org/wiki/Bioterrorism

«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»