محبوبه شعاع / رادیو کوچه
ششم شهریور برابر با سال‌روز به قتل رسیدن «میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی» صدر اعظم ایران، سیاست‌مدار، ادیب، شخصیت برجسته و تاثیرگذار ایران‌زمین در عرصه حکومت و سیاست و نیز ادب و هنر نیمه اول قرن سیزدهم هجری است. قائم مقام زاده سال 1158 خورشیدی بود و در سال 1214 در تهران به قتل رسید. وی پیش‌تاز نگرش و روی‌کرد اصلاحات و نیز به‌نوعی زمینه‌ساز حکومت‌داری به شیوه میهن‌دوستانه در ایران در عصر جدید است. شیوه‌ای که بعدها توسط افرادی مانند امیر کبیر و مصدق ادامه یافت.
«میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی»، در سال 1158 خورشیدی در هزاوه فراهان از توابع اراک زاده شد. او زیر نظر پدر دانش‌مند خود تربیت یافت و در تهران کارهای پدر را انجام داد و در آغاز جوانی علوم متداوله را آموخت.
سپس به تبریز نزد پدرش بازگشت، که در آن زمان وزیر آذربایجان بود. چندی در دفتر «عباس میرزا» ولیعهد به نویسندگی اشتغال ورزید و در سفرهای جنگی با او هم‌راه شد و پس از آن که پدرش انزوا گزید، پیش‌کاری شاه‌زاده را به عهده گرفت. اما پس از درگذشت پدر بین میرزا ابوالقاسم و «میرزا موسی» برادرش، بر سر جانشینی پدر نزاع افتاد و سرانجام به امر «فتحعلی شاه» قائم مقام به جانشینی پدر با تمام امتیازات او نائل آمد و لقب «سیدالوزراء» و «قائم‌مقام» یافت و به وزارت نایب‌السلطنه ولیعهد ایران رسید.
از همین تاریخ بود که اختلاف حاجی میرزا آقاسی و قائم مقام به وجود آمد. قائم مقام که مردی بینا و مغرور بود با بعضی از کارهای ولیعهد مخالفت می‌کرد و پس از یک‌سال وزارت در اثر تاثیرگذاری بدخواهان به اتهام دوستی با روس‌ها از کار برکنار شد و سه سال را در تبریز به بی‌کاری گذراند.
اما پس از سه سال دوباره به پیش‌کاری آذربایجان و وزارت نایب‌السلطنه منصوب شد. در سال 1207 خورشیدی فتحعلی شاه به آذربایجان رفت و مجلسی از رجال و اعیان و روحانیون و سرداران و سران ایلات و عشایر ترتیب داد، تا درباره صلح یا ادامه جنگ با روس‌ها، به مشورت پردازند. در این مجلس تـقریبن عقیده عموم به ادامه جنگ بود. اما قائم مقام بر خلاف عقیده همه با مقایسه نیروی مالی و نظامی طرفین، اظهار داشت که ناچار باید با روس‌ها از در صلح درآمد. این نظر، که صحت آن بعدها بر همه ثابت شد، در آن روز هم‌همه‌ای در مجلس انداخت و جمعی بر وی تاختند و او را به داشتن روابط نهانی با روس‌ها متهم کردند.
پس دوباره وی از کار برکنار و به خراسان اعزام شد. جنگ با روس ادامه یافت و سرانجام به شکست ایران انجامید. شاه قائم مقام را از خراسان خواست و از وی دل‌جویی کرد و با دستورهای لازم و اختیارنامه عقد صلح به نام ولیعهد، به تبریز روانه کرد و قائم مقام در کار صلح و عقد معاهده با روس، جدیت فراوان کرد.
عهدنامه ترکمانچای نیز یک سال بعد به خط قائم مقام تـنظیم و امضا شد و وی که خود حامل نسخه عهدنامه بود، به تهران آمد و درباره آن توضیحات لازم داد و شش کرور تومان غرامت را که مطابق عهدنامه بایستی به دولت روس پرداخت شود، گرفت و بار دیگر به پیش‌کاری آذربایجان و وزارت ولیعهد به تبریز مراجعت کرد.
چندی نگذشت که فتحعلی‌شاه در اصفهان درگذشت و قائم‌مقام به منصب صدارت مشغول مملکت‌داری شد و «ظل السلطان»، «فرمانفرما»، «ملک‌آرا، «رکن الدوله» را به جای خود نشاند. اما با این همه خدمت، سخت‌گیری‌های وی در رابطه با انگلستان که به‌دنبال ایجاد تجارت‌خانه و اخذ امتیاز از دولت ایران بود باعث دشمنی آن‌ها با وی شد.
از طرف دیگر «میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی» که حقوق‌بگیر انگلیس بود اقدام به بدبین کردن شاه و القای این‌که قایم مقام با روس‌ها سر و سر دارد و به دنبال سرنگونی شاه است، کرد و سرانجام شاه قایم مقام را خلع کرد و دستور داد او را در باغ نگارستان، محل ییلاقی خانواده سلطنتی، زندانی و پس از چند روز خفه کردند و بدین قرار به زندگانی مردی که از بزرگان ایران بود، در سال 1214 خورشیدی پایان داده شد.
اما از ویژگی‌های فردی قائم‌مقام گفته شده که او مردی فوق‌العاده باهوش و صاحب فکر بوده و به واسطه اطلاعات و تجارب خود، به اوضاع و احوال سیاست همسایگان ایران به خوبی آشنا و محال بوده که بیگانگان بتوانند از او امتیازاتی که به ضرر دولت باشد، به دست آورد وانگلیسی‌ها یقین داشتند تا او مصدر کار است، ممکن نیست بتوان در امور داخلی ایران رخنه کرد.
قائم مقام هم چنین نثر فارسی را که درآن زمان پر از مبالغه و تملق و عبارت‌پردازی‌های عربی پیچیده و دور از ذهن بود و روز به روز در فرمان‌ها و مراسلات رو به انحطاط می‌رفت به نثر فصیح و روان برگردانید و پس از او بسیاری از منشیان دوره قاجار سبک او را تقلید کرده و به روش او به نگارش پرداختند. او در شعر نیز استعداد شگفت‌آور داشت.
مجموعه رسائل و منشآت قائم مقام، که حاوی چند رساله و نامه‌های دوستانه و عهد نامه‌ها و وقف‌نامه‌هاست و «محمود خان ملک الشعراء» مقدمه‌ای بر آن نوشته، به اهـتمام «شاه‌زاده فرهاد میرزا» در سال 1243 خورشیدی در تهران چاپ شده است.
قائم مقام فراهانی از خوش‌نویسان صاحب‌نام و تاثیرگذاران در روند خط فارسی نیز بوده است. او در خط شکسته نستعلیق که در آن زمان به مانند نثر فارسی پیچیده و درهم بود به شیوه خود اصلاحاتی کرد که دیگران از وی پیروی کردند. گرچه اهمیت کار خوش‌نویسی او به حد استادان طراز اول این هنر نیست اما کار او از این نظر مهم است که اصول خط شکسته را به نستعلیق نزدیک‌تر کرد و با ابداع اصولی جدید خدمتی شایسته به خط نویسی امروزی ایرانیان کرد.
منبع‌ها:
ویکی‌پدیا
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
