امیر و کاملیا/ رادیو کوچه
آسیاب‌های آبی دزفول یکی از آثار ارزش‌مند تاریخی، معماری و گردش‌گری شهرستان دزفول به شمار می‌روند و به شماره ۳۹۸۴ در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. آن‌چه امروز به عنوان آسیاب‌های آبی شناخته می‌شود، مجموعه‌ای است از سازه‌های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می‌شده است. این آسیاب‌ها دارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی «لُوینه» می‌گفتند. آسیاب‌های آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز قرار دارند. بخشی از آن‌ها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی (دزفول) و در جنوب تفریح‌گاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی دیگر نیز در کنار پل قدیم این شهرستان ساخته شده‌اند.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی‌هایی که بر روی نمونه‌هایی از مصالح این آسیاب‌ها انجام شده، هم‌زمان با شکل‌گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره‌های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید، توسعه یافته‌اند. پیشینه تاریخی آسیاب‌های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده که به دوره‌ی ساسانیان بر‌می‌گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود می‌باشند به دوره‌های تاریخی صفویه و قاجاریه بر‌می‌گردد. این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه‌ای، آجر و با ملات ساروج ساخته شده‌اند. فرم معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط هستند.
پایه این آسیاب‌ها از ملات گچ، خاکستر و آجرها در سه ردیف ساخته شده‌اند که تکرار شده و در قسمت‌هایی از سنگ ساخته می‌شود. دیوارها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک‌بندی بوده پوشیده شده است. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ها تا کف رودخانه حدود ۴ متر است و حالت تقارن دارند و با نمای کشتی مانند ساخته شده‌اند. این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.
نحوه کنار هم قرارگیری آسیاب‌ها به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا آب را به جای مورد نظر هدایت کنند. این سیستم، قسمت اول رودخانه را قطع می‌کند. این سازه‌ها «پل بند» یا «دمبرج» نام دارند. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ها تا کف رودخانه حدود چهار متر است و حالت تقارن دارند.
این سیستم، سیستم پیش‌رفته ساسانی بوده و «رومن گریشمن» در کتاب هنر انسان این سیستم را قدیمی‌ترین سیستم‌های آبیاری جهان در دوره باستان معرفی کرده است و قدمت آن را در حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ سال عنوان می‌کند که پژوهش‌های جدید این قدمت را تایید می‌کنند. آسیاب‌ها با نمای کشتی مانند ساخته شده‌اند، این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.
هم‌چنین در وسط رودخانه بر یکی از دهانه‌ها آثار طاق بزرگی است که شبیه ایوان‌های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می‌توان آن را باقی‌مانده جای‌گاه سردار و یا محتشمی در گذشته در نظر گرفت. این سازه‌ها پل‌بند بزرگی هستند که بعدها با تغییراتی در قسمت‌های آن به آسیاب تبدیل شد. با توجه به طول زمان تغییراتی توسط سیلاب‌ها و عوامل انسانی رخ داده در آن‌ها آخرین تغییرات را می‌توان در زمان صفویه با تکامل سیر تولید آجر و تغییر در ابعاد آن به اندازه ۱۸.۵ در ۱۸.۵ در ۳.۵ سانتی‌متر برشمرد.
در گذشته برای آسیاب کردن گندم درون آسیاب‌ها، سنگ دو تکهای وجود داشته که قسمت پایین آن ثابت بوده و بر اثر نیروی آب رودخانه چرخ آسیاب باعث گردش سنگ بالایی شده است. تعداد آسیاب‌ها در دوره‌ی صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بوده که بخشی از آن‌ها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شده است. با این حال بسیاری از آسیاب‌ها با توجه به نیاز مردم دزفول به تامین آرد تا اوایل دوره پهلوی دوم (دهه ۴۰) فعال بوده‌اند اما با ورود تکنولوژی جدید نظیر کارخانه‌های آرد یا به اصطلاع مکینه، این آسیاب‌ها جای‌گاه اولیه خود را از دست دادند.
درون آسیاب‌ها سنگ ۲ تکه قسمت پایین ثابت بوده و بر اثر نیروی آب رودخانه چرخ بالایی به چرخش درآورده می‌شده است. در هر آسیاب پنج نفر کارگر داشته که مسوولیت‌های مختلفی شامل مسوول گندم آوردن با قاطر، مسوول آوردن گندم‌ها تا سنگ آسیاب، مسوول سنگ آسیاب و مسوول جمع‌آوری آرد داشته‌اند. هم‌چنین یک نفر در شب‌ها مسوول آسیاب بوده است. در گذشته در فصولی که میزان حجم آب رودخانه کم می‌شد برای بالا آمدن سطح آب و نیز انحراف آب به سمت آسیاب‌ها از سبدهای حصیری که درون آن‌ها را از سنگ پر می‌کردند و روی هم قرار می‌گرفته استفاده می‌شده است که در مجموع تشکیل یک بند انحرافی را می‌دادند و در اصطلاح محلی به آن «چوسله» گفته می‌شد. آسیاب‌ها با نمای کشتی مانند ساخته شده‌اند. این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.
با توجه به ارزش‌های تاریخی، معماری و فرهنگی این آسیاب‌ها، به تازگی تلاش‌هایی توسط سازمان نوسازی و به‌سازی شهرداری دزفول برای حفظ، مرمت و بازسازی این آسیاب‌ها صورت گرفته که عمده این تلاش‌ها روی آسیاب‌های زیر پل دوم دزفول صورت گرفته که به آسیاب‌های «شیخ و عماد» نیز معروف بوده و در راستای استفاده به‌تر با محوطه‌سازی و ایجاد سفره‌خانه سنتی در کنار آن‌ها و هم‌چنین بازسازی و راه اندازی چرخ یکی از آسیاب‌ها، این مجموعه لقب «موزه آب» به خود گرفته است. قرارگیری موزه آب دزفول (مجموعه آسیاب‌ها) در کنار رودخانه همیشه خروشان دز و در جاده ساحل در مرکز شهر دزفول و همسایگی پارک ساحلی رعنای دزفول، هم‌چنین نمای زیبای پل قدیم دزفول، این مجموعه را به یکی از جاذبه‌های گردش‌گری منطقه تبدیل کرده و تاکنون استقبال خوبی از آن صورت گرفته است.
منبع‌ها:
کتاب هنر انسان رومن گیرشمن
وب‌گاه شهر دزفول
ویکی‌پدیا
وب‌گاه ایسنا استان خوزستان
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
