«ویزای سفر به عهد ناصری»

جواد لگزیان/  رادیو کوچه

آیا مایلید به روزگار پدر بزرگ‌ها برویم و همراه آن ها راهی گشت و گذار در کوه و صحرای این کهن دیار شویم پس خوشحال باشید که ویزای شما صادر شده‌است.

«سفرنامه‌های خطی فارس» مجموعه کتاب‌های آبی‌رنگی هستند که قرار است دوست‌داران فرهنگ و ادب فارسی را با قالیچه‌های جادویی به گشتی دل‌پذیر و سرشار از رؤیا و معنا در گذشته‌ی این کهن بوم و بر دعوت‌کنند.

با این کتاب‌ها می‌توان همراه با خاطرات مردمانی که شوق سفر را با رنج دوست‌داشتنی نوشتن آمیخته‌اند، از زندگانی عصر قاجار و مشروطه آگاه شد و بسیاری رازهای تاریخی درباره‌ی اقتصاد، سیاست و فرهنگ ایران و جهان را دریافت.

«هارون وهومن» پژوهش‌گر توانایی است که توانسته‌است سفرنامه‌های موجود در کتاب‌خانه‌های رضوی مشهد، ملی تهران، ملک، کاخ موزه گلستان، مدرسه عالی سپهسالار، مجلس شورای‌ملی و سنای سابق، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان در اسلام‌آباد، مرکز احیای میراث اسلامی و مسجد اعظم قم را به‌صورت لوح فشرده تهیه کرده و باعزمی راسخ در ویرایش و پالایش آن بکوشد.

«وهومن» با بهره‌گیری هنرمندانه از دانش روز، در زمینه‌ی ویرایش فارسی اثر با حفظ امانت در اصل کتاب و مقصود نویسنده و سبک و لغات و اصطلاحات رایج خاطره‌نویسی در آن زمان، همتی تمام به‌کار بسته‌است تا خوانندگان با نثری پالایش یافته روبه‌رو شوند و از زیبایی‌های زبان بی‌همتای فارسی بهره‌ای شایسته برند.

قرار است مجموعه‌ی «سفرنامه‌های خطی فارسی» که دربرگیرنده‌ی 109 سفرنامه‌ی خطی فارسی است که به زبان فارسی و در عصر قاجاریه (1193ـ1343 ه  . ق / 1779ـ 1925 م.) نوشته شده‌است، در 19 جلد قطع وزیری و در زمان 5 سال (1387ـ 1391 ه  . ق) منتشر شود.
دفتر نخست، از پنج سفرنامه تشکیل شده‌است:
1 .  سفرنامه مازندران، اثر «الیوت دارسی تاد» انگلیسی، که توسط مترجم یا کاتبی ناشناس به رشته تحریر درآمده و تصحیح آن از روی نسخه منحصر به فرد کتاب در کتابخانه کاخ موزه گلستان انجام گردیده‌است.

این سفرنامه به دلیل آن که توسط یک مستشار نظامی یک دولت خارجی در ایران نگاشته‌شده و از معدود سفرنامه‌های دوران محمدشاه قاجار است، از اهمیت خاصی برخورداراست.

2.  سفرنامه مکه، نگاشته محمدرضا طباطبایی تبریزی، که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه ملک نگه‌داری می‌شود. از معدود سفرنامه‌های مذهبی عصر قاجار است، که توسط یکی از پیروان فرقه شیخیه آذربایجان (در معیت ثقه‌الاسلام تبریزی) نوشته شده‌است.

3. روزنامه سفر بروجرد، که سفرنامه‌ای است کوچک و کم‌حجم، که در اصل گزارش خلعت‌پوشان است، به خامه «جعفرقلی‌خان معین‌السلطان». تصحیح این گزارش‌نامه سیاسی ازروی نسخه منحصر به فرد کتاب در کتاب‌خانه ملی ایران صورت‌گرفته‌است.

4. سفرنامه اروپا، اثر کم‌نظیر و فوق‌العاده مهم و خواندنی «میرلایق علی‌خان عمادالسلطنه»، نخست‌وزیر ایرانی‌تبار و هواخواه دولت انگلیس حکومت نیمه مستقل حیدرآباد هند، که گزارش سفر دوم او به اروپا است.

تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی در مامبای (بمبئی) هند انجام شده‌است.

5. سفرنامه خراسان، اثر احتمالی «اسماعیل حیرت» یا ناشناسی از عصر ناصری، که نسخه منحصر به فرد آن در کتاب‌خانه خاندان میبدی در شهر تاریخی کرمانشاه نگه‌داری می‌شود و از معدود سفرنامه‌هایی است که نگارنده آن هیچ مقام و منصب دولتی و حکومتی نداشته‌است.

6. شکارگاه‌های اردبیل و مشکین و سبلان، اثر یک افسر عالی‌رتبه ایرانی، به نام «حسنعلی‌خان سرتیپ آجودان»، که در حقیقت راهنمای شکار و عیاشی ناصرالدین شاه قاجار در منطقه اردبیل، مشکین‌شهر و دشت مغان بوده و از روی نسخه منحصر به فرد کتاب، موجود در کتاب‌خانه ملی ایران تصحیح شده‌است.

دومین دفتر، پنج سفرنامه و یک نسخه خطی را در برمی‌گیرد:

1. سفرنامه مکه، اثر «محمد‌معصوم علی‌شاه» مشهور به «نایب‌الصدر شیرازی»، صوفی و درویش نام‌دار عصر قاجار و نویسنده کتاب معروف «طرائق‌الحقایق»؛ با مقدمه‌ای طولانی و خسته‌کننده، اما سفرنامه‌ای محققانه و در خور توجه به شمار می‌رود.
   تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی مامبای (بمبئی) صورت گرفته‌است.

2.  سفرنامه مازندران، که در اصل دو رساله است:

1-2. کتاب‌چه سفر مازندران، اثر کلنل برونیار، افسر عالی‌رتبه فرانسوی، که به شکل تحلیلی و نه وقایع یومیه نگارش شده‌است.

2-2.  رساله در تفصیل حکایات عجیبه و روایات غریبه، اثر حکیم‌الملک گیلانی

نسخه منحصر به فرد این سفرنامه کم‌حجم در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار تهران نگه‌داری می‌گردد.

3.  سفرنامه عتبات، نوشته علی‌رضا تبیان‌الملک تبریزی، که از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه مجلس) تصحیح گردیده‌است.

گرچه ممکن است وقایع روزانه اقامت در عراق نویسنده – که پیرو آیین شیخیه بوده است- ملال‌آور و خسته‌کننده باشد، اما بخش سفر وی در خوزستان و بختیاری حاوی اطلاعات فوق‌العاده ارزشمند تاریخی و جامعه‌شناسی است.

4.  مقصود جهان، سفرنامه ادبی میرزا محمود قاجار، شاهزاده و دولت‌مرد عصر قاجار و فرزند فتحعلی شاه قاجار، که تصحیح اثر از روی 3 نسخه خطی موجود در جهان و با مقابله دقیق آنها صورت گرفته‌است. این کتاب از منابع مهم لرستان‌شناسی عصر قاجار به شمار می‌آید.

5.  سفرنامه همدان، اثر محمد تقی پیشخدمت تجریشی، که رساله‌ای است کم‌حجم، با مضمون خلعت پوشان، که از روی نسخه منحصر به فرد آن – متعلق به کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران – تصحیح شده و آیینه‌ای است تمام‌نما از خصوصیات کارگزاران فاسد رژیم قاجار.

سومین دفتر، 9 سفرنامه را شامل می‌شود:

1. سفرنامه فرنگ، که توسط یک ایرانی ناشناس در آستانه جنگ جهانی اول نوشته شده و گزارش گشت و گذار و تفریح و رویدادهای غیرسیاسی یک شاهزاده قاجاری است. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد آن، که در کتابخانه مسجد اعظم قم وجود دارد، انجام شده‌است.
2. مسافرت به طور سینا، سفرنامه‌ای است مهم، بدیع و باارزش از سفر سیاح وجهان‌گردی به کوه طور در شبه جزیره سینا، که در روزنامه توردومند انتشار یافته است. تصحیح این اثر از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه ملی ایران) صورت گرفته‌است.
3. سفرنامه مازندران، یکی از ده سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار است که به شرح یکی از سفرهای متعدد این پادشاه قاجار به مازندران می‌پردازد و منبعی است غنی برای مازندران‌شناسی عصر ناصری؛ و از روی نسخه چاپ سنگی محمد حسن خان اعتمادالسلطنه تصحیح شده‌است.
4. سفرنامه خراسان، اثر سیدجلال بورانی جلال‌السادات (ضیاءالسادات) در عصر قاجار، که از سفرنامه‌های کم‌حجم این دوره محسوب شده و به دلیل بیان روابط خاص بین دولت‌مردان این عصر از اهمیت ویژه‌ای برخورداراست. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (در کتابخانه ملی ایران) انجام شده‌است.
5. سفرنامه غروی، اثر روحانی نویسنده و سیاستمدار قاجار، میرزا رفیع نظام‌العلما تبریزی، که به نوعی سفرنامه عراق و عتبات اوست؛ و با مقابله نسخه خطی کتابخانه مجلس و بر اساس نسخه چاپ سنگی تبریز ــ که هیچ اختلافی با هم ندارند ــ تصحیح گردیده‌است.
6. سفرنامه پیشخدمت، نگارش یک دولت‌مرد ناراضی عصر قاجار در آذربایجان یعنی محمدعلی خان پیشخدمت، که اثری است کم‌نظیر در ایل‌شناسی شاهسون آذربایجان. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران) صورت گرفته است. نامه‌های مظفرالدین شاه در دوره ولایت‌عهدی بر اهمیت آن می‌افزاید.
7. سفرنامه کجلر، اثری منحصر به فرد و بی‌نظیر، از یکی از خوانین عیاش قاجار طایفه افشار که از ملازمان عباس میرزا نایب‌السلطنه بوده و به شرح تفریح و شکار و عیاش در آن زمان ولیعهد نامدار قاجار می‌پردازد. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (کتابخانه ملی تهران) انجام گردید.
8. سفرنامه هندوستان، اثر کم‌حجم «محمود حسینی شیرازی»، که در اصل شرح سفر اوست به بندر مامبای – بمبئی – هندوستان نسخه منحصر به فرد این سفرنامه در کتابخانه مجلس نگه‌داری می‌شود.
9. سفرنامه رضوی، دومین سفرنامه «نظام‌العما تبریزی»، که گزارش سفر تاریخی و منزل به منزل او است به خراسان رضوی، از تبریز به مشهد و بالعکس و آکنده از غزلیات این روحانی ادیب و سیاستمدار عصر قاجار. نسخه خطی آن در کتاب‌خانه مجلس و فنی چاپ در کتاب‌خانه تبریز موجود بوده و در نسخه هیچ اختصاصی با یکدیگر ندارند. به دلیل وجود نامه‌های ناصرالدین شاه قاجار به نظام‌العلما و بیش از 30 غزل، قصیده و قطعه نویسنده، از اهمیت بسزایی برخوردار است.

آخرین و چهارمین مجموعه در سال اول انتشار سفرنامه‌های خطی فارسی تنها 3 سفرنامه و چهار نسخه را دربرمی‌گیرد:

1. سفرنامه فریدالملک، اثر «میرزا محمد‌علی‌خان فریدالملک همدانی» که شامل دو رساله سفرنامه خوزستان، هند و اروپا و نیز روزنامه (وقایع یومیه) فریدالملک است و تصحیح کتاب از روی 2 نسخه خطی متعلق به کتاب‌خانه آستان قدس رضوی که درحال حاضر نسخه منحصر به فرد کتاب‌خانه‌های موجود جهان است انجام شده‌است.
2. سفرنامه سودان، که مجموعه 5 نسخه خطی است و همه این 5 نسخه نیز منحصربه‌فرد می‌باشند و اولین سفرنامه فارسی درباره کشور سودان به حساب می‌آید.
   به دلیل آن که تمام این 5 کتاب به جهت آشنایی با محل و چگونگی قیام محمد احمد سودانی (مهدی سودانی) نگاشته‌شده، از اهمیت بسزایی در تاریخ آفریقا و سودان‌شناسی برخوردار است.
3. مرآت‌الارض، شاهکار تاریخی و جغرافیایی «محمدخان لواسانی مجدالملک سینکی»، دولت‌مرد ادیب عصر ناصری، که به دلیل پرداختن به جزئیات جغرافیایی پنج قاره در عصر قاجار از اهمیتی دو چندان برخوردار است. نسخه خطی منحصر به فرد آن در کتاب‌خانه مجلس نگه‌داری می‌شود.

انتشارات اختران «سفرنامه‌های خطی فارسی» را به تصحیح و پژوهش «هارون وهومن» در 4 جلد به قیمت65000 تومان رهسپار بازار کتاب کرده‌است. کتاب‌هایی آبی‌رنگ برای پروازی به یادماندنی بر آسمان فرهنگ و ادب فارسی.

«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»