محبوبه / رادیو کوچه
mahboobeh@koochehmail.com
چهاردهم تیر ماه برابر با پنجم جولای و مصادف با سال‌روز مرگ «غیاث الدین جمشید کاشانی» ریاضی‌دانی برجسته و ستاره‌شناس و محاسبی ماهر و زبردست است او آلات رصدی دقیقی اختراع کرد و از حدود 1406 میلادی تا پایان عمرش سال ۱۴۲۹ فعالیت علمی داشته است. در دوران فعالیت علمی‌اش به تالیف کتاب‌های متعددی در زمینه ریاضیات و نجوم پرداخته است مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: «زیج خاقانی»، «مفتاح الحساب»، «رساله محیطیه» و «رساله وتر و جیب».
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
«جمشید ملقب به غیاث‌الدین»، فرزند «مسعود» پزشکی کاشانی، و در سال 1388 میلادی در «کاشان» زاده شد. بیشتر آن‌چه که از زندگی وی می‌دانیم از بررسی آثار علمی ارزنده‌اش و نیز دو نامه که خطاب به پدر خود و مردم کاشان نوشته به دست آمده است.
دوران کودکی و جوانی وی هم‌زمان با اوج یورش‌های «تیمور» به ایران بود. با وجود این، جمشید در همین شرایط نیز هرگز از آموختن علوم مختلف غافل نشد. نخستین فعالیت علمی او «رصد خسوف» در دوم ژوین ۱۴۰۶ میلادی در کاشان است.
غیاث‌الدین نخستین اثر علمی خود را دو سال پس از مرگ تیمور نوشت. چهار سال بعد رساله‌ی مختصری به فارسی درباره‌ی علم هیات(کیهان‌شناسی) نوشت و بعد کتاب نجومی مهم خود، یعنی «زیج خاقانی» را به فارسی نوشت.
کاشانی دست کم تا مدتی پس از پدیدآوردن کتاب «تلخیص المفتاح»، در هفتم اوت ۱۴۲۱ میلادی، هنوز در کاشان به سر می‌برد و بعد از آن به شهر «سمرقند» دعوت می‌شود و آن‌جا در پی‌ریزی «رصدخانه‌ی سمرقند» نقش اصلی را ایفا می‌کند او از همان آغاز کار، به ریاست آن‌جا برگزیده شد و تا پایان عمر خود در همان مقام ماند.
از کارهای مهم او، 1.اختراع کسرهای دهگانی یا اعشاری است گرچه او نخستین به کار برنده‌ی این کسرها نیست، اما بی‌تردید رواج این کسرها را به او مدیونیم. 2. دسته‌بندی معادلات درجه‌ی اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه‌ی چهارم و بالاتر ۳. محاسبه‌ی عدد p. ۴. تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روش‌های جدیدی برای آن‌ها.
۵. اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشه‌ی nام عدد دلخواه. ۶. اختراع روش کنونی پیدا کردن جذر که در اصل ساده شده‌ی روش پیدا کردن ریشه‌ی nام است. ۷. ساخت یک ابزار رصدی. ۸. نوشتن کتاب «تصحیح زیج ایلخانی» ۹. نگارش مهم‌ترین کتاب درباره‌ی حساب به نام «مفتاح‌الحساب». 10. محاسبه‌ی جیب یک درجه. که در رساله‌ی «وتر و جیب» به‌طور کامل به توضیح آن پرداخته است.
و اما سرانجام «غیاث‌الدین جمشید کاشانی»، در سن 43 سالگی در 22 ژوین سال 1429 برابر با 14 تیر 808 خورشیدی بیرون شهر سمرقند و در محل رصدخانه درگذشت.
«امین احمد رازی» در کتاب «تذکره هفت اقلیم» می‌گوید که چون کاشانی چنان که باید و شاید آداب حضور در دربار را رعایت نمی‌کرد ، «الغ بیگ» فرمان به قتل او داد.
پاول لوکی، پژوهشگر برجسته‌ی آلمانی که بیش از هر مورخ دیگری در راه شناساندن اهمیت آثار ریاضی این دانشمند بزرگ به جهان علم کوشش کرده، درباره‌ی آثار کاشانی چنین آورده است: « پس از پژوهش درباره‌ی برخی آثار کاشانی، که خوشبختانه بیشتر آن‌ها در کتاب‌خانه‌های شرق و غرب موجود است، او را ریاضی‌دانی هوشمند، مخترع، نقاد و صاحب افکار عمیق یافتم.
کاشانی از آثار ریاضی‌دانان پیش از خود آگاه و بویژه در فن محاسبه و به کار بستن روش‌های تقریبی بسیار آگاه و چیره‌دست بوده است. اگر رساله‌ی محیطیه او به دست ریاضی‌دانان غربی معاصر وی رسیده بود، از آن پس مردم مغرب زمین از بعضی منازعات و تالیفات درباره‌ی اندازه‌گیری دایره بی‌نیاز می‌شدند. اگر نظریه‌ی واضح و روش علمی وی در مورد شناساندن کسرهای اعشاری انتشار یافته بود، «فرانسوا وی‌یت»، «استون»، و «بورگی» ناچار نمی‌شدند که یک قرن و نیم پس از کاشانی نیروی فکری و عملی خود را برای از نو یافتن این کسرها به کار اندازند.»
«ادوارد استوارت کندی»، پژوهشگر برجسته‌ی آمریکایی، که مدتی در ایران زندگی کرده و با زبان فارسی آشنایی دارد درباره‌ی کاشانی چنین گفته است: «پیش از هر چیز باید گفت که کاشانی حاسبی زبردست بود و در این فن مهارت خارق‌العاده داشت. و شاهد این مدعا این است که وی با اعداد شصتگانی خالص به آسانی و روانی حساب می‌کرد. کسرهای اعشاری را اختراع کرد، روش تکراری را در حساب به طور کامل و پی‌گیر به کار می‌بست.»
و اما «آدلف یوشکویچ»، پژوهشگر مشهور روسیه در کتاب تاریخ ریاضیات در سده‌های میانه در‌باره کتاب ارزشمند کاشانی می‌نویسد: «مفتاح الحساب، کتابی درسی، درباره‌ی ریاضیات مقدماتی است که استادانه تالیف شده و مولف آن‌چه را که طبقات مختلف خوانندگان کتاب بدان نیاز داشته‌اند، در نظر گرفته است. این کتاب از حیث فراوانی و تنوع مواد و مطالب و روانی بیان تقریبن در همه‌ی آثار ریاضی سده‌های میانه یگانه است.»
منبع‌ها:
ویکی‌پدیا
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
