محبوبه شعاع / رادیو کوچه
سی‌ام آذر برابر با «شب یلدا» یا «شب چله» بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به هنگام غروب آفتاب آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب نخستین روز زمستان اطلاق می‌شود. که ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام این شب را جشن می‌گیرند.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، شب آخر پاییز تا اول زمستان را شب زایش «مهر» یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال، «دی» می‌گفتند که ماه تولدخورشید بود.
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روز، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، از همین رو آن‌را شب زایش خورشید نامیدند.
در طولانی‌ترین شب سال، ایرانیان آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفت‌وگو به‌سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآن‌چه میوه تازه فصل که نگاه‌داری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌گذاشتند و گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوه‌های البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید می‌نشستند.
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز تا سپیده دم بیدار می‌مانند و در کنار یک‌دیگر خود را سرگرم می‌کردند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آن‌ها را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رخت خواب روند و لختی بیاسایند.
گفته شده: «مراسم شب یلدا از طریق ایران به قلم‌رو «رومیان» راه یافت و جشن «ساتورن» خوانده می شد. جشن ساتورن پس از مسیحی شدن رومی‌ها هم اعتبار خود را از دست نداد و ادامه یافت که در همان نخستین سده آزاد شدن پیروی از مسیحیت در میان رومیان، با تصویب رییس وقت کلیسا، کریسمس را بیست وپنجم دسامبر قرار دادند که چهار روز و در سال‌های کبیسه سه روز بیشتر از یلدا فاصله ندارد و مفهوم هر دو واژه هم یکی است. از آن پس این دو میلاد تقریبن باهم برگزار می‌شده‌اند.»
آراستن سرو و کاج در کریسمس هم از ایران باستان اقتباس شده است، زیرا ایرانیان به این دو درخت به خصوص سرو به چشم مظهر مقاومت در برابر تاریکی و سرما می‌نگریستند و سرو می‌کاشتند و عهد می‌کردند که تا سال بعد یک نهال سرو دیگر کشت کنند.
در آیین کهن، بنابر یک سنت دیرینه «آیین مهر» شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه برده‌ها و خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان دیگران زندگی می‌کردند و یک‌سان بودند. البته درستی یا نادرستی این امر تایید نشده و شاید افسانه‌ای بیش نباشد.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یک‌دیگر برگزار می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب فال گرفتن از کتاب حافظ نیز مرسوم است.
در حدود 4000 سال پیش در مصر باستان جشن زایش خورشید مصادف با شب چله، برگزار می‌شده است. مصریان در این هنگام از سال، به مدت ۱۲ روز، به نشانه ۱۲ ماه سال خورشیدی، به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می‌داشتند.
در یونان قدیم نیز، اولین روز زمستان روز بزرگ‌داشت خداوند خورشید بوده است و آن را «خورشید شکست ناپذیر»، می‌نامیدند. ریشه‌های یلدا در جشن دیگر مرسوم در یونان نیز باقی مانده است که از مهم‌ترین این جشن‌های می‌توان به جشن «ساتورن» اشاره کرد.
در قسمت‌هایی از روسیه جنوبی، هم‌اکنون جشن‌های مشابهی به‌مناسبت چله برگزار می‌شود. این آیین‌ها شباهت بسیاری با مراسم شب چله ایرانیان دارد. پختن نان شیرینی محلی شبیه به موجودات زنده، بازی‌های محلی گوناگون، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه‌خوانی و رقص و آوازنیز از مراسم آن‌ها در این شب است.
یهودیان در این شب جشنی با نام «ایلانوت» یا جشن درخت برگزار میکنند و با روشن‌کردن شمع به نیایش می‌پردازند. آشوریان نیز در شب یلدا آجیل مشکل‌گشا می‌خورند و تا پاسی از شب را به شب نشینی و بگو بخند می‌گذرانند و در خانواده‌های تحصیل کرده آشوری تفال به دیوان حافظ نیز رواج دارد.
نخستین روز زمستان در نزد خرمدینانی که پیرو «مزدک» هستند نیز سخت گرامی و بزرگ دانسته می‌شود و از آن با نام «خرم روز» یاد میکنند و آیین‌هایی ویژه در آن روز برگزار می‌شود. این مراسم و نیز سال‌شماری آغاز زمستان هنوز در میان برخی اقوام دیده می‌شود که نمونه آن تقویم محلی «پامیر» و «بدخشان» (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است.
جشن شب چله، بعد از نوروز تنها جشنی است که هم‌واره در میان ایرانیان پایدار مانده است و علت پایداری آن را می‌توانی: «باور دینی کهن مهرپرستان یعنی زایش خورشید و مهر دانست.»
منبع‌ها:
گوگل
ویکی‌پدیا
تاریخچه شب یلدا
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
