اکبر ترشیزاد/ رادیوکوچه
زمانی که مذهبی بودم، هر وقت که برای زیارت به حرم امام‌رضا می‌رفتم، نمی‌دانم چرا بی‌اختیار و بدون آن‌که تصمیم قبلی برای آن داشته باشم، خودم را در «مسجد گوهرشاد» می‌یافتم و آن‌جا با خودم خلوت می‌کردم و محو کاشی‌کاری‌های بی‌نظیرش می‌شدم. عجیب آن‌که هنگامی‌که تمام آن تعلقات را وا نهادم هنوز هم این مسجد و جذابیت‌هایش مرا به دیدار خود می‌کشاند.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
«مهدعلیا»٬ ملکه «گوهرشاد بیگم» معروف به «گوهرشاد آغا» از اشراف زنان خراسان و از نام‌داران و سیاست‌مداران دوره تیموریان است که در سال 780 هجری قمری به دنیا آمد. او زنی بسیار نیکوکار، ثروت‌مند٬ ادب دوست، هنرپرور٬ باوقار، خردمند، بااحتیاط و باسیاست بود.
گوهرشاد خاتون همسر سلطان «شاهرخ تیموری» بود که پس از پدرش «امیرتیمور»٬ به مدت ۴۳ سال بر مناطق وسیعی از ایران و افغانستان حکم‌رانی کرد و توسط او درسال ۱۴۰۵ میلادی، پایتخت «تیموریان» از «سمرقند» به «هرات» منتقل شد.
پدر «گوهرشاد آغا»، «غیاث‌الدین ترخان» بود که از بزرگان خاندان تیموری به‌شمار می‌آمد و در جنگ‌های بزرگی شرکت داشت و لقب «ترخان» را شخص چنگیز به او داده بود. «ترخان» یا آغاجی یا آغجی، عنوان منصب خاصی در دست‌گاه امرای ماوراالنهر و خراسان بوده است که دارنده‌ی این منصب، واسطه میان سلطان و مردم بوده، و به خاطر حشمت و نفوذی که داشته، بدون التزام به رعایت نوبت و رخصت، نزد سلطان بار می‌یافته است. در دوره ایلخانی، اغلب برای متصدی عنوان «آغاجی» از لقب «ترخان» استفاده می‌کرده‌اند.
مادر او «بانو خان‌زاده بیگم» بود که در ماه رجب سال ۸۱۴ هجری قمری در مشهد درگذشت و در جوار آرام‌گاه علی‌ابن موسی‌الرضا (امام هشتم شیعیان) مدفون است.
«گوهرشاد» هم‌راه با برادرش «امیر قره‌یوسف» که در دربار تیموریان در هرات وزیر بود، نقش مهمی در تاریخ اوایل دوره تیموری ایفا کردند.
تحت حمایت او، زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به عنصر اصلی در دربار تیموریان ارتقا یافت. او و همسرش سلطان «شاهرخ تیموری»٬ نوعی رنسانس فرهنگی، از طریق صرف حمایت بی‌دریغ خود از هنر و جذب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شاعران به دربار خود به‌وجود آوردند. «عبدالرحمن جامی» یکی از مشهورترین هنرمندانی بود که تحت حمایت او قرار گرفت. گوهرشاد به تاریخ و ادبیات علاقه‌مند بود و «مهری هروی»، شاعره‌ی نام‌دار قرن نهم، مصاحب و ندیمه او بود. بسیاری از نمونه‌های بدیع معماری دوره تیموری در هرات هنوز باقی است و امروزه آثار معماری٬ مینیاتور٬ کتب خطی٬ آثار خوش‌نویسی و دیگر هنرهای صناعی به‌جا مانده از آن دوران٬ از ممتازترین آثار هنری در جهان محسوب می‌شوند.
از آثار و بناهای خیریه‌ای که توسط «گوهرشاد خاتون» بنا شد، «مسجدجامع»، «مدرسه و خانقاه شهر هرات» افغانستان و «مسجد جامع مشهد» در ایران بیش از همه اهمیت دارند، که در هر دو شهر به نام آن بانوی نیک‌نام به «مسجد گوهرشاد» موسوم و مشهور هستند و از شاه‌کارهای هنر معماری و کاشی‌کاری قرن نهم هجری به شمار می‌روند. هم‌چنین او آثار ارزنده‌ای در حرم علی‌ابن موسی‌الرضا و اطراف آن پدید آورد، از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد. معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد، «قوام‌الدین شیرازی» بود.
در سال ۸۵۰ هجری قمری «شاهرخ میرزا» با وجود بیماری٬ به تشویق گوهرشاد برای سرکوبی نوه‌اش «سلطان محمد بایسنقر» به اصفهان لشکرکشی کرد و در همان‌جا درگذشت. شاهرخ جمعی از سادات، بزرگان و علمای آن شهر را به اتهام هم‌کاری با سلطان محمد دستگیر و تبعید کرد و به تحریک گوهرشاد خاتون، «شاه علاالدین محمد» که از سادات و بزرگان و نقبای اصفهان بود، به دارآویخته شد.
پس از مرگ شاهرخ، گوهرشاد با کشمکش‌ها و نزاع‌های فراوان٬ نوه مورد علاقه خود را به تاج و تخت نشاند و برای ده سال عملن فرمان‌روای امپراتوری بزرگی بود که از دجله تا مرزهای چین امتداد داشت.
گفته‌اند که روزی گوهرشاد هم‌راه با دو هزار خدمه زن برای بازرسی مسجد و مدرسه مذهبی گوهرشاد در هرات رفته بود. پس از آن‌که طلاب را که جملگی مرد بودند مرخص کرد، جوانی پیش آمد و متذکر شد که در هجره خویش آسایش ندارد و توسط یکی از مسوولان اغوا شده است. گوهرشاد وقتی به صحت گفته او پی برد، دستور داد، تمامی دویست ندیمه به عقد طلاب درآیند. این داستان تجسم بلندنظری و سعه‌ی صدر گوهرشاد است.
پسران او «الغ‌بیگ» در سمرقند٬ «سلطان ابراهیم میرزا» در شیراز و «بایسنقر میرزا» در هرات، نه تنها حاکمانی گشاده‌دست در حمایت از هنرها و علوم بودند، بلکه خود هنرمندانی قابل و دانش‌مندانی کم‌نظیر به‌شمار می‌روند.
این زن نیکوکار در سن ۸۰ سالگی در نهم رمضان سال ۸۶۱ هجری قمری، در جریان قیام «میرزا ابوالقاسم بابر» در دوره سلطنت «سلطان ابوسعید»٬ به دسیسه‌ی جمعی از امرا و مشاوران سلطان ابوسعید، به دستور آن پادشاه در شهر هرات کشته شد و در کنار قبر فرزندش شاه‌زاده «بایسنقر میرزا» و همسرش «سلطان شاهرخ تیموری» در مجموعه مدرسه و مسجد گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد، که آرام‌گاه او هنوز باقی است.
یکی از آثار و بناهای تاریخی که به دستور این زن هنردوست و بافرهنگ ساخته شده است، مسجد جامع «گوهرشاد هرات» است. این بنا مسجدی است در شهر هرات در افغانستان امروزی، که در نیمه اول سده نهم هجری بنا شده و مدفن ملکه نیز در آن‌جا است.
در دوره سلطنت «شاهرخ»٬ هرات که پایتخت دولتش بود، کانون درخشان هنر و ادب عصر محسوب میشد. «مولانا قوام‌الدین شیرازی»، مهندس معمار نابغه و بی‌مانند در آن دوران در هرات زندگی می‌کرد، به «شاهرخ» و همسر هنر پرورش «گوهرشاد آغا»، این فرصت و امکان را داد، تا مساجد، مدارس، و ابنیه عالی در قلمرو قدرت خویش بنا کنند. مسجد گوهرشاد در هرات که هنوز باقی است، از درخشان‌ترین آثار معماری عصر تیموری و مدیون طرح و تفکر «قوام‌الدین شیرازی» و آن ملکه هنرپرور بود.
یکی دیگر از آثار هم‌کاری این معمار برجسته با «گوهرشاد خاتون»، «مسجد گوهرشاد مشهد» است، این مسجد در جنوب حرم «علی‌ابن موسی‌الرضا»، در شهر مشهد ساخته شده است. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری «مسجد گوهرشاد»، این مسجد از نفیس‌ترین شاه‌کارهای معماری ایرانی در دوره تیموری به شمار می‌رود. اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است، یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به «دارالسیاده» می‌رود و دیگری بر کتیبه «ایوان مقصوره» که به خط زیبای «شاه‌زاده بایسنقر» است. در قسمت وسط نیز کتیبه‌ای به نام «محمدرضا امامی» وجود دارد. شیوه معماری این مسجد به سبک معماری مساجد چهارایوانی ایران است و در طی سال‌ها گنبد آن چهار بار مورد مرمت قرار گرفته است.
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
