اکبرترشیزاد/ رادیو کوچه
کلمه «سونامی» (tsunami) از کلمات ژاپنی «tsu» به معنای بندر و «nami» به مفهوم امواج، تشکیل شده است. «سونامی» موج یا رشته‌ای از امواج است که در اقیانوس به دنبال زلزله‌های دریایی پدید می‌آید، البته ممکن است که این پدیده ریشه‌های دیگری هم‌چون برخورد شهاب‌سنگ‌ها و یا آتش‌فشان‌ها نیز داشته باشد. هنگامی که توده آب جابه‌جا شده، تحت تاثیر گرانش حرکت می‌کند تا دوباره به حالت تعادل خود برگردد و مانند موج‌های روی استخر، در اقیانوس پراکنده می شود، امواج تشکیل می‌شوند.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
تصور غلطی وجود دارد که سونامی‌ها، مانند امواج حاصل از باد یا امواج بادی، که هوا پشت آن‌هاست، رفتار می‌کنند. در حقیقت، سونامی، به‌صورت سطح آب جدید و بالاتر است که به‌صورت طبقه یا طبقاتی از آب ظاهر می شود. لبه پیش‌رونده‌ی سونامی شبیه موج شکن است اما به‌طور متفاوتی رفتار می‌کند، چرا که بالا آمدن سریع سطح آب دریا، هم‌راه با وزن و فشار اقیانوس که در پشت آن است، نیروی بسیار بیش‌تری را ایجاد می‌کند.
قسمت عمده خسارات این پدیده، در اثر توده آب عظیمی ایجاد می‌شود که در پشت جبهه‌ی موج‌اولیه قرار دارد، به‌طوری‌که ارتفاع دریا به سرعت بالا می‌آید و سیل، مناطق‌ساحلی را به شدت فرا می‌گیرد. وزن خالص آب، به اندازه‌ای است که اجسام موجود در مسیرش را ساییده و اغلب ساختمان‌ها را روی پی‌شان می‌اندازد و زمین را تا سنگ بستر می‌شوید. اجسام بزرگ مثل کشتی‌ها و تخته‌سنگ‌ها را هم قبل از فرونشست، چندین کیلومتر به درون خشکی حمل می‌کند.
امواج سونامی، با سرعت 500 تا 1000 کیلومتر بر ساعت در اقیانوس حرکت می‌کنند. هنگامی که موج به خشکی نزدیک می‌شود، دریا کم عمق می‌شود و موج مسافت بیش‌تری را طی نمی‌کند، بنابراین شروع به تجمع یافتن می‌کند. جبهه موج پرشیب‌تر و بلندتر می‌شود و فاصله میان قله‌های موج، کم می‌شود. در حالی که در سطح آب‌های عمیق نمی‌توان سونامی را دید، موج همان‌طور که به خطوط ساحلی نزدیک می‌شود فشرده شده و ارتفاع آن به 30 متر یا حتا بیش‌تر افزایش می‌یابد. فرآیند پرشیب شدن موج، شبیه شکافتن شلاق نوک تیزشونده است. همان‌طور که موج به سمت پایین می‌رود، انرژی در حجم کم‌تری از مواد قرار می‌گیرد و سپس هنگامی‌که مواد انرژی را دریافت می‌کنند، به شدت حرکت می‌کنند .
در مواردی که لبه پیش‌روی موج سونامی در پایین‌ترین سطح است، دریا، قبل از رسیدن موج، از ساحل عقب‌نشینی می‌کند. اگر شیب قاره کم‌عمق باشد، این عقب‌نشینی بیش از چند صدمتر خواهد بود. ممکن است افرادی که از خطر بی‌اطلاع هستند، به‌علت کنجکاوی یا برای جمع کردن ماهی از روی بستر رخنمون‌یافته دریا، در ساحل باقی بمانند. در مواردی که لبه پیش‌رونده‌ی سونامی در نخستین قله آن است، امواج بعدی، منجر به سیل‌گرفتگی بیش‌تری می‌شوند. آموزش در مورد سونامی بسیار مهم است تا معلوم شود که وقتی سطح آب، در مرحله اول پایین می‌آید، خطر هنوز برطرف نشده است.
آیا می‌شود از پیش‌آمد سونامی جلوگیری کرد؟
در مناطقی که خطر سونامی بالاست، برای پیش‌بینی سونامی و هشدار دادن به مردم، از سیستم‌های هشدار سونامی استفاده می‌شود. در سواحل غربی ایالات‌متحده، که پتانسیل وقوع سونامی‌های اقیانوس آرام وجود دارد، علایم هشدار‌دهنده، به مردم هشدار می‌دهد تا رخ‌داد سونامی در حال وقوع را دریابند. اگر چه جلوگیری از وقوع سونامی امکان‌پذیر نیست، اما در بعضی از کشورهای مستعد سونامی، اندازه‌گیری‌هایی صورت گرفته است تا خسارات ایجاد شده در ساحل را کاهش دهد.
ساخت دیواره‌های با ارتفاع پنج‌متر یکی از این روش‌هاست که البته در کارایی‌اش تردید وجود دارد، این روش در سونامی دهه‌ی نود در ژاپن، تاثیر چندانی نداشت. در برخی کشورها، برای هدایت آب حاصل از سونامی، دروازه‌های سیلابی و کانال‌هایی ساخته شده است، اما چون اغلب سونامی‌ها، بلندتر از این سدها هستند، اثرگذاری آن‌ها زیر سوال رفته است.
سونامی‌های گذشته
در گذشته سونامی‌های فراوانی پیش آمده که بسیاری از آنان قابل اثبات نیست. در حدود 1600 پیش از میلاد، یکی از جزیره‌های آتش‌فشانی یونان، «سانتورینی» فوران کرد و سونامی‌ای به ارتفاع 100 تا 150 متر ایجاد شد که ساحل شمالی «کرت»، یعنی 70 کیلومتر دورترش را تخریب کرد و در امتداد ساحل شمالی، هر‌نوع قایق و کشتی را نابود کرد. «سانتورینی» به‌احتمال زیاد، منشا داستان ادیبانه «آتلانتیس‌پلاتو»ست و بعضی از دانش‌مندان معتقدند که همان سیلاب عظیمی است که در متون یهودی، مسیحی و اسلامی ثبت شده.
در کتاب‌های تاریخ آمده که بندر بزرگ و پهناور «سیراف» در جنوب ایران تا سده چهارم هجری و عصر «دیلمیان» بندری آباد و پر رونق بوده و ناگهان بر اثر زلزله‌ای قسمت بزرگی از شهر به زیر آب رفته که آثار آن هنوز هم مورد توجه باستان‌شناسان ایرانی وخارجی است. در میانه‌ی سال ۹۸۷ میلادی برابر با ۳۵۷ شمسی، گزارش‌هایی وجود دارند، که امکان دارد مربوط به وقوع این پدیده در شهر «سیراف »باشند. آیا سونامی «سیراف» را ویران کرد و به زیر آب برد؟ پاسخ این پرسش را باید در پژوهش‌های آینده یافت.
در مناطقی که خطر سونامی بالاست، برای پیش‌بینی سونامی و هشدار دادن به مردم، از سیستم‌های هشدار سونامی استفاده می‌شود.
ده‌ها هزار نفر از پرتغالی‌هایی که از سونامی عظیم 1755 لیبسبون نجات یافتند، در اثر سونامی‌ای که نیم ساعت بعد، به‌دنبال سونامی اول به وقوع پیوست، کشته شدند. این یکی از بزرگ‌ترین سونامی‌های به ثبت رسیده‌ی عصر حاضر است. بسیاری از مردم شهر که از بخش‌های آب‌نمای ساختمان فرار کردند، بر این باور بودند که این منطقه از آتش‌سوزی و ریزش‌آوار در نتیجه پس‌لرزه‌ها در امان است. اما سونامی و آتش‌سوزی بعد آن، بیش از یک‌سوم جمعیت «لیبسبون» را که قبل از زمین لرزه 275000 نفر بود، کشت. یادداشت‌های تاریخی مربوط به اکتشافات «واسکودوگاما» و دریانوردان دیگر از بین رفتند و ساختمان‌های بی‌شماری خراب شدند.
یکی دیگر از این بلایای ثبت‌شده، در اندوزی اتفاق افتاد. جزیره آتش‌فشانی «کراکاتوا»، در سال 1883، به‌طور ویران‌کننده‌ای فوران کرد و اتاق «ماگمایی» زیرزمینی خود را تا حدی خالی کرد، در نتیجه قسمت عمده‌ی زمین روی آن و بستر اقیانوس به درون آن ریزش کرد. در نتیجه این فوران، امواج سونامی بزرگی ایجاد شدند که بعضی از آن‌ها به ارتفاع بیش از 40 متر بالای سطح دریا رسیدند. این امواج در سرتاسر اقیانوس هند و آرام، ساحل غربی آمریکا، آمریکای جنوبی و حتا در کانال انگلیس مشاهده شدند.
کشنده‌ترین سونامی ثبت‌شده در تاریخ، در 26 دسامبر 2004 در اثر زمین‌لرزه اقیانوس هند با بزرگای نه ریشتر اتفاق افتاد که باعث ایجاد امواج کشنده‌ای شد که بیش از 000/310 نفر را از بین برد. سونامی افرادی را که در مجاورت زمین‌لرزه در اندونزی، تایلند و ساحل شمالی، غربی مالزی بودند، تا افرادی که هزاران کیلومتر دورتر در «بنگلادش»، «هند»، «سریلانکا»، «مالدیو» و حتا «سومالی»، «کنیا» و «تانزانیا» در «آفریقای شرقی» بودند را از بین برد.
منابع:
فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، مهندس «عباس جعفری»، انتشارات گیتاشناسی
پای‌گاه علمی زلزله و مهندسی زلزله‌ی ایران
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
