رضا افتخاری/ رادیو کوچه
استاد «علی اکبر دهخدا» از خبره‌ترین و فعال‌ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگ‌ترین خدمت به زبان فارسی در این دوران را انجام داده. «لغت‌نامه بزرگ» دهخدا که در بیش از پنجاه جلد به چاپ رسیده است، شامل همه لغات زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی درباره آن‌هاست و کتاب امثال و حکم که شامل همه ضرب المثل‌ها و احادیث و حکمت‌ها در زبان فارسی است خود به تنهایی نشان‌دهنده دانش و شخصیت علمی استاد دهخدا هستند.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
علی اکبر دهخدا در حدود سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران متولد شد. اگرچه اصلیت او قزوینی بود ولی پدرش «خانباباخان» که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. هنگامی که او ده ساله بود. پدرش فوت کرد، و فردی به‌نام «میرزا یوسف‌خان» قیم او شد. دو سال بعد میرزا یوسف‌خان نیز درگذشت و اموال پدر دهخدا هم به فرزندان میرزا یوسف‌خان رسید. در آن زمان یکی از فضلای عصر به‌نام «شیخ غلامحسین بروجردی» که از دوستان خانوادگی آن‌ها بود کار تدریس دهخدا را به‌عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمی را در کنار او آموخت.
وی حجره‌ای در مدرسه «حاج شیخ هادی» (در خیابان حاج شیخ هادی) داشت، وی مردی مجرد بود و به‌تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالبن اظهار می‌‌کردند که هر‌چه دارند، بر اثر تعلیم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد و با مبانی علوم جدید و زبان فرانسوی آشنا شد.
معلم ادبیات فارسی آن مدرسه «محمد حسین فروغی» موسس روزنامه تربیت و پدر «ذکاالملک فروغی» بود، آن مرحوم گاه تدریس ادبیات کلاس را به‌عهده دهخدا می‌‌گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم «آیه‌اله حاج شیخ هادی نجم آبادی» بود، وی از این حسن جوار استفاده کامل می‌‌برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سال‌خورده از محضر آن بزرگوار بهره‌مند می‌‌گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. بعدن در سال ۱۲۸۱ هنگامی که ۲۴ سال داشت «معاون الدوله غفاری» که به وزیر مختاری ایران در کشورهای «بالکان» منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد، و استاد حدود دو سال و نیم در اروپا و بیش‌تر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت، و در آن‌جا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد. مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود. او در حدود سال ۱۳۲۵ هجری قمری (۱۲۸۵ هجری شمسی) با هم‌کاری مرحوم «جهانگیرخان» و مرحوم «قاسم‌خان» روزنامه «صور اسرافیل» را منتشر کرد.
این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود، جذاب‌ترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که به‌عنوان «چرند پرند» به‌قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته می‌‌شد، و سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه‌نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می‌‌کرد. پس از تعطیل مجلس شورای ملی در دوره «محمد‌علی شاه»، آزادی‌خواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آن‌جا نیز به اروپا رفت. وی در پاریس با علامه محمد قزوینی معاشر بود، سپس به سویس رفت و در «ایوردن» سویس نیز سه شماره از «صوراسرافیل» را به کمک «میرزا ابوالحسن خان پیر نیا» (معاضد الدوله) منتشر کرد. آن‌گاه دوباره به استانبول رفته و در سال ۱۳۲۷ هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان تحت عنوان مکور که در ترکیه بودند روزنامه‌ای به‌نام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد. پس از این‌که مجاهدین تهران را فتح کردند و محمد علی شاه خلع شد، دهخدا از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد، و با استدعای احرار و سران مشروطیت از عثمانی به ایران بازآمده به مجلس شورای ملی رفت.
در دوران جنگ بین المللی اول که از سال ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ میلادی به طول انجامید دهخدا در دزک، یکی از قرای بختیاری منزوی بود و در همین دوران انزوا و با استفاده از منابع ادبی موجود در قلعه «امیر مفخم» بختیاری کتابت لغت‌نامه‌اش را پایه گذاشت. پس از جنگ به تهران بازگشته از کارهای سیاسی کناره گرفت، و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد، و مدتی ریاست دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول شد تا این‌که سه چها روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ و خلع سلطنت رضا خان از ریاست آن‌جا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیش‌تر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گران بهای خویش مشغول بود. دهخدا گاه برای تفنن شعر نیز می‌‌سرود. اما شاعری حرفه اصلی او نبود. این منظومه‌های معدود را دکتر «محمد معین» آن‌ها را در کتابی گردآوری کرده.
علامه دهخدا در ساعت شش وسه ربع بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ شمسی در سن ۷۷ سالگی پس از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانه مسکونی خویش واقع در خیابان «ایران‌شهر» (جلال بایار) تهران به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در «ابن بابویه» در مقبره خانوادگی مدفون شد. لغت نامه دهخدا همان‌گونه که پیداست لغت‌نامه مهم‌ترین و اساسی‌ترین اثر دهخدا و حتا شاید همه نویسندگان معاصر است و بیش‌تر شهرت و احترامی که دهخدا داراست به‌خاطر لغت‌نامه اوست.
بنا به باور بسیاری چنین کار بزرگ و چنین سرمایه‌گذاری عظیمی برای زبان فارسی را به غیر از دهخدا تنها فردوسی انجام داده بود. تالیف لغت‌نامه دهخدا تاثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. امروز در ایران به هر کتاب‌خانه‌ای که برویم از میزان مراجعانی که در جست‌وجوی معنای کلمه‌ای یا مطلبی علمی مجلدات لغت نامه دهخدا را ورق می‌‌زنند می‌‌توانیم به راحتی ارزش و اهمیت این کتاب را درک کنیم. همه لغات فارسی و نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و اشخاص بزرگ و حتا لغات عربی را می‌‌توان در لغت‌نامه دهخدا یافت.
در جلوی هر کلمه‌ای، معنای لغوی کلمه، موارد استعمال آن، طرز تلفظ صحیح آن، اشعاری با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره آن قرار دارد. لغت‌نامه دهخدا هم دایره المعارف است و هم کتاب مرجع علم‌های گوناگون و هم لغت نامه. وجود این کتاب در هر خانه یا کتاب‌خانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می‌‌شود.
سایر آثار دهخدا به غیر از لغت نامه که بزرگ‌ترین و پر ارزش‌ترین اثر دهخدا است دهخدا کتاب‌های دیگری را نیز تالیف کرده است. با ارزش‌ترین کتاب دهخدا پس از لغت‌نامه کتاب «امثال و حکم» است. کتاب امثال و حکم کتابی است که در آن همه ضرب‌المثل‌ها و حکمت‌ها و آیات قرآن و اشعار و اخبار و احادیثی که در زبان فارسی مصطلح هستند جمع‌آوری شده اند. دهخدا خود نقل می‌‌کرد که در کودکی شبی بالای بام خوابیده بود و درباره یکی از مثل‌های متداول در زبان فارسی می‌‌اندیشید، از اسم «مثل» آگاه نبود، همین قدر درک می‌‌کرد آن جمله از نوع کلمات و لغات معمول نیست.
قلم برداشت و چند تا از آن نوع یادداشت کرد. این نخستین قدمی بود که در راه تدوین امثال و لغات پارسی برداشت. هنگامی که دهخدا و یارانش در حال تهیه فیش و یادداشت برای لغات لغت‌نامه دهخدا بودند، اعتماد الدوله «قراگزلو» که در آن زمان وزیر معارف بود به دهخدا پیشنهاد داد که با توجه به این که با وسایل امروزی چاپ لغت‌نامه میسر نیست و تالیف لغت‌نامه کاری بسیار طولانی است، امثال، حکمت‌ها، احادیث و… را در کتابی جداگانه جمع‌آوری کند و منتشر سازد. دهخدا نیز این پیشنهاد را پذیرفت و به این ترتیب امثال و حکم را در بین سال‌های ۱۳۰۸ و ۱۳۱۱ به چاپ رسانید .
«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»
