«آیا ایرانی‌ها خیام را از یاد برده‌اند»

سام شریف/ رادیو کوچه

صد و پنجاه سال از ترجمه‌ی رباعیات خیام از فارسی به انگلیسی توسط «ادوارد فیتزجرالد» می‌گذرد. صد و پنجاه سالی که خیام را به یکی از مدرن‌ترین شاعران ایرانی در سطح جهانی بدل کرد یا در واقع به جهان شناساند.

«استیو مک‌تاچر» خیام‌شناس دانشگاه برکلی می‌گوید: «فیتزجرالد مدیون خیام و خیام مدیون شراب است.»

رباعیات خیام پس از انتشار، محبوبیت فراوانی در انگلیس کسب کرده واکنون یکی از مشهورترین آثار کلاسیک در جهان به حساب می‌آید. از آن زمان تا کنون رباعیات خیام به ۸۵ زبان گوناگون ترجمه شده‌است. امروزه حدود ۲۰۰۰ ترجمه مختلف از رباعیات در جهان موجود است و تعداد بی‌شماری از نسخه‌های قبلی چندین بار تجدیدچاپ شده‌اند.

فایل صوتی را از اینجا بشنوید

فایل را از این جا دانلود کنید

«آزاده‌ حسینی» در جدید آنلاین می‌نویسد:‌ «بسیاری معتقدند که اگر ادوارد فیتزجرالد ترجمه‌ی آزاد رباعیات خیام به زبان انگلیسی را در سال ۱۸۵۹ میلادی منتشر نکرده‌بود، گمان است که خیام امروز به این اندازه شناخته شده و محبوب نمی‌شد. دانیل کارلین که درباره‌ی ترجمه‌ی ادوارد فیتزجرالد کتابی نوشته، می‌گوید که یک دست نویس فارسی رباعیات خیام متعلق به سده‌ی پانزدهم میلادی، سال ۱۸۵۶ به دست این شاعر انگلیسی افتاد و بی‌درنگ او را مجذوب فلسفه‌ی ماتریالیستی بی‌باکانه‌ی خود کرد.

در نتیجه، فیتزجرالد تصمیم گرفت آن رباعیات را به جهان انگلیسی زبان معرفی کند. به باور کارلین، ادوارد فیتزجرالد یک نیمه‌ی خیام را کشف کرد و نیمه‌ی دیگر او را باز آفرید، تا رباعیات او برای یک خواننده‌ی غربی هم قابل درک و فهم باشد.

فیتزجرالد یک نیمه‌ی خیام را کشف کرد و نیمه‌ی دیگر او را باز آفرید، تا رباعیات او برای یک خواننده‌ی غربی هم قابل درک و فهم باشد

ولی خود فیتزجرالد چندان معتقد نبود که از خیام چهره‌ی نوی ساخته است. وی در آستانه بازچاپ ترجمه‌ی رباعیات گفته‌بود: «این کتاب تنها اثر از آثار بزرگ من است که تقاضا دارد… نمی‌شود گفت که سروده‌های آن پارسی (خیام) چیز تازه‌ای در بر دارد. نکته‌ی مهم این است که او جرأت گفتن آن سخن‌ها را داشت، درست به مانند لوکرتیئوس رومی. و حالا من آن را با الحان تسامح آمیز انگلیسی درآمیخته‌ام. همین.»

اما حالا می‌توان خیام را معروف‌ترین شاعر پارسی زبان در جهان معرفی کرد. ترجمه‌ی  رباعیات خیام به قلم فیتزجرالد از پرفروش‌ترین کتاب‌های منظوم انگلیسی است. یکی از آثار گران‌بهایی که همراه با کشتی معروف تایتانیک سال ۱۹۱۲ در عمق اقیانوس اطلس نشست، چاپ نفیس همین ترجمه‌ی رباعیات خیام بود. در آن دوره در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی انجمن‌های دوستداران خیام تأسیس شد که علاقه‌مندان به رباعیات هرچندگاه یک بار گرد هم می آمدند و به شعرخوانی و تحلیل آثار خیام می‌پرداختند.

اما به جرات می‌توان گفت خیام را آنقدر که انگلیسی‌ها به خوبی می‌شناسند ایرانی‌ها نمی‌شناسند . در سال‌های اخیر جز بزرگ‌داشت‌های کوچکی که آن هم نه توسط نهادهای دولتی که به تلاش عاشقان خیام در ایران برگزار شده‌است، اتفاق مهمی برای شناساندن او انجام نشده‌است.

در ایران هرساله روز بیست‌ و هشتم اردی‌بهشت – روز تولد خیام – را به عنوان روز خیام می‌شناسند اما خارجی‌ها ترجیح می‌دهند این هفته را که هفته‌ی شناساندن خیام به جهان توسط فیتزجرالد است را جشن بگیرند.

علی دهباشی در گفت و گو با تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی گفته‌بود‌ که اندیشه‌های خیام، اندیشه‌ای نیست که نظام دولتی ایران با آن موافق باشد اما به خاطر تاثیری که آثار او روی ذهن مردم ایران گذاشته است امکان حذف کتاب‌ها و اندیشه‌های او در حوزه‌ای گسترده وجود ندارد.»

می‌توان یکی از تنها کارهای ارزشمندی را که درباره‌ی خیام در ایران انجام شد را نصب مجسمه‌ی ادوار فیتزجرالد بر سر مزار خیام در نیشابور دانست. اما هنوز که هنوز است حسرت این می‌رود که چرا اندیشه‌های شاعری چون خیام که همه‌ی جهان معتقدند او از هشتصد سال پیش شاعر مدرنی بوده است و شاعر مدرنی باقی می‌ماند، در ایران – نه  توسط مردم، که توسط نگاه دولتی و فرهنگی – خریدار چندانی ندارد.

آیا ما برای شناساندن شاعران دیگر خود به جهان هم باید منتظر فیتزجرالدی دیگر باشیم یا بودجه‌ی دولتی خاصی برای معرفی دیگر شاعران به جهان کنار گذاشته می‌شود‌؟

«نوشته فوق می تواند نظر نویسنده باشد و الزامن نظر رادیو کوچه نیست»